Προσδιορισμός της νοημοσύνης

(ακολουθεί ένα δοκίμιο που είχα γράψει με θέμα τον προσδιορισμό της νοημοσύνης. συμφωνώ ακόμη σε όσα λέει εκτός του ορισμού της νοημοσύνης: νοημοσύνη για μένα πλέον είναι η ικανότητα μίας οντότητας να πραγματώνει ένα οποιοδήποτε νόημα, και όχι την ελαχιστοποίηση της αύξησης της εντροπίας, όπως σημειώνω στο δοκίμιο. ο αρχικός αυτός ορισμός είναι ειδική περίπτωση του τελικού. για παράδειγμα - και αδρά - για κάποιον για τον οποίον νόημα έχει να μην ασχολείται με τίποτα η πολυπραγμοσύνη είναι βλακεία.άρα όσα αναφέρονται στο κείμενο θα πρέπει να τροποποιηθούν για να ταιριάζουν στο γενικό ορισμό.)

Ο προσδιορισμός της νοημοσύνης μέσα από τη μέτρηση είναι ένα ζήτημα που απασχολεί τόσο ως σκοπός όσο και ως αντικείμενο κριτικής. Σε μια πρώτη διαύγαση, σαν ορισμό έχω επιλέξει να θεωρώ ότι η νοημοσύνη ενός συστήματος είναι το μέτρο της δυνατότητάς του να μειώνει το ρυθμό αύξησης της εντροπίας του. Πρακτικά αυτό μπορούμε να το δούμε σε καθημερινά παραδείγματα, εφόσον το φαινόμενο καλύπτει όλο το φάσμα της ύπαρξης ενός συστήματος, εν προκειμένω του ανθρώπινου. Εφόσον, για να συνεχιστεί η ανθρωπότητα χρειάζεται να είναι ικανή για αυτό, οποιαδήποτε ιδιότητα ενός ανθρώπου, από οτιδήποτε αντιλαμβάνεται μέχρι οτιδήποτε μπορεί να νιώσει ή να πράξει, σχετίζεται με τη νοημοσύνη. Δεδομένου για παράδειγμα του ότι για να υπάρξεις σε ένα ανθρώπινο σύνολο απαιτούνται πολλές ικανότητες όπως κατανόηση του άλλου, διαχείριση των συναισθημάτων, εφαρμογή βιώσιμων διαπροσωπικών σχέσεων, αντίληψη του αντικειμένου εργασίας σου και η εφαρμογή του στην πράξη και ούτω καθεξής.

Βλέπουμε λοιπόν, με αυτό να είναι ένα πρώτο στοιχείο μιας κριτικής σε διαδεδομένες προσεγγίσεις της νοημοσύνης, ότι η νοημοσύνη δεν είναι απλά μια αντίληψη που βοηθάει στη λογική τοποθέτηση κάποιων γεωμετρικών σχημάτων ή στην εύρεση στοιχείων μιας μαθηματικής σειράς. Ένα εύλογο αντεπιχείρημα θα ήταν ότι οι ανάλογες με αυτές που ανέφερα δοκιμασίες που χρησιμοποιούνται, είναι σχεδιασμένες ώστε να ζητούν δεξιότητες με καθολικό χαρακτήρα, δηλαδή που χρησιμοποιούν αρχές που συναντούμε σε κάθε περίσταση της ζωής μας. Καταρχήν παραβλέπουν οπωσδήποτε τουλάχιστον το συναισθηματικό και κιναισθητικό τομέα. Επίσης, αν και όντως στηρίζονται σε κάποιες καθολικές αρχές λογικής, χρησιμοποιούν έναν συγκεκριμένο οπτικό φορέα μετάδοσης της πληροφορίας τους και πραγματοποιούνται υπό συγκεκριμένες συνθήκες, σε ορισμένο χρόνο, χώρο, ατομικά, συνήθως ζητούν κυρίως την αποκωδικοποίηση και όχι τόσο τη σύνθεση και ούτω καθεξής. Και καταλήγουν στο δείκτη νοημοσύνης, έναν αριθμό ο οποίος εκτιμάται ως καθοριστικός, αλλά είναι ανόητο να πιστεύουμε ότι ένας αριθμός αποτελεί αξιόπιστη αναπαράσταση των χαρακτηριστικών ενός ανθρώπου. Ο αριθμός δείχνει μόνο ό,τι μετράει, αποτέλεσμα το οποίο δε γίνεται να αποτιμηθεί έγκυρα, αν δε συμπεριληφθεί στην ερμηνεία το πλαίσιο δοκιμασίας μα και η συσχέτιση των επιδόσεων στα επί μέρους στοιχεία της (αν ανάλογα με τη δοκιμασία εξετάζονται διαφορετικοί τομείς) με το όλον.
Η νοημοσύνη όμως, όπως προειπώθηκε, είναι κάτι πολύ ευρύτερο και αυτή η προσέγγιση προϋποθέτει μια ολιστική αντίληψη περί του τι είναι ο άνθρωπος. Σε μια προσπάθεια χαρτογράφησης της ανθρώπινης οντότητας βλέπω τρεις συνιστώσες: την εκτελεστική, την επεξεργαστική και τη θυμική, δηλαδή τη μήτρα που παράγει τη στάση του ανθρώπου στον κόσμο. Δε θα πρέπει να συμβεί σύγχυση σε αυτόν τον τύπο διαχωρισμού, γιατί στην πραγματικότητα είναι η ταξινόμηση των λειτουργιών ενός σώματος και όχι τρεις αυθαίρετες και αυτόνομες συνιστώσες. Η εκτελεστική είναι η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και τον εαυτό, η πρόσληψη ερεθισμάτων και η πράξη. Η επεξεργαστική είναι η αντίληψη των ερεθισμάτων και η δημιουργία νοητικών σχημάτων. Η θυμική είναι τα αισθήματα, που δεν αποτελούν παρά τη στάση του υποκειμένου προς τον κόσμο. Το ενδιαφέρον εδώ είναι πως ο εαυτός μας, εφόσον έχουμε τη δυνατότητα της ενδοσκόπησης, αποτελεί κομμάτι του κόσμου μας.
Επομένως, όπως ανέφερα πιο πάνω, από τη στιγμή που ο άνθρωπος είναι όλο αυτό το πλέγμα, η ικανότητά του για μείωση του ρυθμού αύξησης της εντροπίας μέσω της συνέχειας της ζωής, άρα η νοημοσύνη του, είναι συνάρτηση αυτού. Και όταν θα προσπαθούμε να δομήσουμε μια αναπαράσταση της νοημοσύνης, για να υπάρξει σχηματική και μετρική ακρίβεια, θα πρέπει να συνυπολογίζουμε και να συμπεριλαμβάνουμε όλες τις σχετικές με τις ανθρώπινες συνιστώσες, μεταβλητές και παραμέτρους. Αυτή η διεργασία δεν είναι απλή για αρκετούς λόγους. Πρώτα από όλα είναι δύσκολο να τυποποιήσεις μια πειραματική διάταξη σε ένα μη ομογενές δείγμα όπως είναι το ανθρώπινο. Επιπρόσθετα, η ανθρώπινη ύπαρξη είναι πολύπλευρη και κατά συνέπεια χρειάζεται πολύπλευρη παρατήρηση που θα εκτείνεται σε διαφορετικούς τομείς και στο χρόνο. Και η πειραματική διάταξη επηρεάζει το αποτέλεσμα. Αυτό διότι δίνει ένα δρόμο δημιουργίας για ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα.
Για να γίνω συγκεκριμένος, αν ζητηθεί από κάποιο υποκείμενο να απομνημονεύσει κάποιες οπτικές πληροφορίες για να βαθμολογηθεί η μνημονική του ικανότητα, δίνει μόνο τον οπτικό δρόμο αξιολόγησης της μνήμης. Κάποιο υποκείμενο μπορεί να έχει καλή μνημονική ικανότητα δια της ακουστικής οδού και έτσι υποπίπτουμε σε συστηματικό σφάλμα, το οποίο θεωρείται ως τέτοιο αν θέλουμε να διερευνούμε με όρους αντικειμενικότητας. Τρία περαιτέρω παραδείγματα είναι ο χρόνος που απαιτείται, η ατομικότητα και ο αριθμός σωστών απαντήσεων στις δοκιμασίες. Ως προς το χρόνο δεν πρέπει να παραβλέπουμε ότι άνθρωποι που επιλύουν πιο αργά κάποια προβλήματα δύνανται σε βάθος χρόνου να επιλύουν ταχύτερα δύσκολα προβλήματα, πιθανόν λόγω ισχυρής αναλυτικής ικανότητας. Ως προς την ατομικότητα, γίνεται κάποια υποκείμενα συλλογικά να παράγουν πολύ περισσότερο έργο από ό,τι ατομικά και υποκείμενα που παράγουν ατομικό έργο να μην μπορούν να το συνδέσουν με την ανθρωπότητα και ως εκ τούτου να είναι σχετικά άχρηστο. Ως προς τον αριθμό σωστών απαντήσεων, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι δίνονται σε ένα περιβάλλον αναστρεψιμότητας, που σημαίνει ότι αν το δοκιμαζόμενο υποκείμενο κάνει ένα σφάλμα, χωρίς να το ξέρει βέβαια, προχωρά στην επόμενη ερώτηση κάτι το οποίο σε επίπεδο ζωής συχνά δεν ισχύει διότι παύουν οι ευκαιρίες. Σε περιβάλλοντα κρίσιμων επιλογών συχνά το αναγκαίο δεν είναι η πολυπραγμοσύνη όσο η ικανότητα να φέρονται εις πέρας σωστά λίγες εργασίες. Τα παραπάνω παραδείγματα όχι μόνο δείχνουν ότι για να καθοριστεί πραγματικά η νοημοσύνη απαιτείται πολυεπίπεδη διερεύνηση, μα και ότι η νοημοσύνη υπόκειται στους νόμους της σχετικότητας. Δηλαδή, ένα υποκείμενο δεν έχει υψηλή νοημοσύνη σε όλες τις συνθήκες, κάποια μεγέθη δεν είναι ανάλογα, είναι απλά διαφορετικά και η σύγκριση αποχτά νόημα στα όμοια. Για παράδειγμα, το υποκείμενο με την ικανότητα να υλοποιεί λίγες εργασίες αλλά σωστά πιθανόν να έχει υψηλότερη νοημοσύνη σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης όπως μια φυσική καταστροφή, ενώ το υποκείμενο με την ικανότητα να υλοποιεί πολλές εργασίες με κάποια λάθη, πιθανόν να έχει υψηλότερη νοημοσύνη σε περιβάλλοντα αναστρέψιμων επιλογών.
Σε αυτό το σημείο, θα περάσω στο τελικό ζήτημα το οποίο είναι κατά πόσο η νοημοσύνη είναι μια σταθερή ποσότητα ή μεταβλητή. Θεωρώ πως πρέπει να την αντιμετωπίσουμε δισυπόστατα, μέσα από την έκφανση της φέρουσας νοημοσύνης και της ενεργού, οι οποίες βέβαια δεν είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους. Για να εξασφαλιστεί η συνέπεια και η σύνδεση με τον πρωταρχικό ορισμό της νοημοσύνης, στην ενεργό ικανότητα μπορούμε να παρατηρήσουμε σε δεδομένη στιγμή πόσο μπορεί ένας άνθρωπος να μειώσει το ρυθμό αύξησης της εντροπίας. Αν για παράδειγμα συμπεράνουμε ότι το υποκείμενο κατανοεί τα συναισθήματα των άλλων και δύναται να δρα υποστηρικτικά προς τους άλλους, τότε έχουμε μια γενική πρόβλεψη ότι σε μια ομάδα θα λειτουργήσει προωθητικά και αυτή η ομάδα έχει περισσότερες προοπτικές επιτυχίας.
Στη φέρουσα εξετάζεται η προοπτική της τιμής της ενεργού νοημοσύνης, δηλαδή ποιες είναι οι τιμές που υπό ορισμένες συνθήκες μπορεί να πάρει η ικανότητα μείωσης του ρυθμού αύξησης της εντροπίας. Αυτό γιατί η δράση του υποκειμένου, που εξαρτάται από τις επιλογές του στο περιβάλλον που βρίσκεται, καθορίζει την ανάπτυξή του. Επομένως, ένα υποκείμενο με μέτρια φέρουσα νοημοσύνη και πολύ καλή εκπαίδευση μπορεί να αναπτύξει υψηλή ενεργό νοημοσύνη, ενώ ένα υποκείμενο με υψηλή φέρουσα νοημοσύνη και χαμηλής ποιότητας εκπαίδευση, μπορεί να μην αναπτύξει υψηλή ενεργό νοημοσύνη. Για να μετρήσουμε τη φέρουσα νοημοσύνη, χρειάζονται δύο μετρήσεις: μία αρχική και μία τελική έπειτα από εκπαιδευτική διαδικασία, και περιοδική επανάληψη των μετρήσεων. Η φέρουσα και η ενεργός νοημοσύνη λοιπόν, όχι μόνο δεν είναι ασυνάρτητες, αλλά και αμφίδρομα επηρεαζόμενες. Αυτό διότι είναι προφανές ότι η ενεργός εξελίσσεται από τη φέρουσα, αλλά και γιατί για τη φέρουσα η ενεργός αποτελεί αρχική τιμή της δυνατής μεταβολής.
Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς, για ποιο λόγο γίνεται όλη αυτή η πραγματεία περί νοημοσύνης η οποία, για πολλούς μοιάζει με μία τεχνοκρατική προσέγγιση ή μία προσέγγιση που προάγει αποκλεισμούς. Πρώτιστα η νοημοσύνη είναι το μέτρο επιτυχίας του φαινομένου της ζωής και ως τέτοια είναι ύψιστης σημασίας. Αρκεί να τίθεται υπό το λογικό πρίσμα της αβεβαιότητας στον καθορισμό του επιτυχούς, γιατί το κάθε γεγονός είναι – όχι σπάνια και για πολλούς λόγους σχετικά ακαθόριστα – πολύσημο, και η αξιολόγησή του στο μέτρο που είναι εφικτή αρκετές φορές μπορεί να συμβεί μόνο αναδρομικά στο μέλλον. Θα ήταν τεχνοκρατική η προσέγγιση μόνο χωρίς την ολιστικότητα. Επίσης, επί της ουσίας οι απόλυτες αντιλήψεις όπως ότι όλοι είμαστε ίδιοι ή μοναδικοί είναι αυτές που προάγουν τους αποκλεισμούς˙ στην πρώτη περίπτωση δεν αναγνωρίζεται το διαφορετικό ούτε ποιοτικά ούτε ποσοτικά, άρα δεν νοείται καν να γίνεται σεβαστό, ενώ στη δεύτερη δεν αναγνωρίζεται το κοινό μέσω ενός αδιάβλητου σχετικισμού, οπότε καταργείται η έννοια του δικαίου αν κάθε μοναδικότητα είναι αποδεκτή, επειδή δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης. Τέτοιες θεωρήσεις οι οποίες αδυνατούν να αφηγηθούν την ανθρώπινη αλήθεια, είναι καταδικασμένες σε αποτυχία εκπλήρωσης ατομικών και συλλογικών αναγκών. Ο προσδιορισμός και η διερεύνηση της νοημοσύνης αποτελεί συλλογική και προσωπική γνώση και ως τέτοια μπορεί να προσφέρει εφόδια για την ανάπτυξη στρατηγικών σε ώφελος της ανθρωπότητας και του ανθρώπου.

5/2/2016